Tìm kiếm theo thuật ngữ: Nghệ thuật sân khấu.
Toán tử: and.
Đặc Điểm Của Sân Khấu
Cải Lương
Năm 1920 đoàn hát mang tên Tân Thinh ra mắt khán giả, Tân Thinh
không dùng tên gánh mà dùng tên đoàn hát và ghi rõ đoàn hát cải lương, dưới
bảng hiệu có treo đôi liễn như sau:
Cải cách hát ca theo tiến bộ
Lương truyền tuồng tích sánh văn minh.
Ðôi liễn ấy đã nêu lên những đặc điểm cơ bản của
sân khấu cải lương. Như trên đã nói, cải lương vốn là một động từ mang nghĩa
thông thường trở thành một danh từ riêng. Cải lương có nghĩa là thay đổi tốt
hơn khi so sánh với hát bội. Sân khấu cải lương là một loại hình sân khấu khác
hẳn với hát bội cả về nội dung vở soạn lẫn nghệ thuật trình diễn.
1. Bố cục
Các soạn giả đầu tiên của sân khấu cải lương vốn là soạn giả của sân khấu hát
bội. Nhưng các soạn giả của thuộc lớp kế tục thì nghiêng hẳn về cách bố cục
theo kịch nói: vở kịch được phân thành hồi, màn, lớp, có mở màn, hạ màn, theo
sự tiến triển của hành động kịch. Vai trò của soạn giả, đạo diễn không lộ liễu
trước khán giả mà ẩn sau lưng nhân vật.
Ban đầu, các vở viết về các tích xưa (mà người ta quen gọi là
tuồng Tàu) có khi còn giữ ít nhiều kiểu bố cục phảng phất hát bội, nhưng các vở
về đề tài xã hội mới (gọi là tuồng xã hội) thì hoàn toàn theo bố cục của kịch
nói. Càng về sau thì bố cục của các vở cải lương (kể cả các vở về đề tài xưa
cũng theo kiểu bố cục của kịch nói).
Đề tài và cốt truyện
Các vở cải lương ngay từ đầu đều khai thác các truyện Nôm như Kim Vân Kiều, Lục
Vân Tiên hoặc các câu truyện trong khung cảnh xã hội Việt Nam.
Sau đó chiều theo thị hiếu của khán giả sân khấu cải lương cũng có
một số vở soạn theo các truyện, tích của Trung Hoa đã được đưa lên sân khấu hát
Bội và được khán giả rất ưa thích.
Sau này nhiều soạn giả, kể cả soạn giả xuất thân từ tân học cũng
soạn vở dựa theo truyện xưa của Trung Quốc hoặc dựng lên những cốt truyện với
nhân vật, địa danh có vẻ của Trung Quốc nhưng những cảnh ngộ, tình tiết thì của
xã hội Việt Nam
2. Ca nhạc
Các loại hình sân khấu như hát bội, chèo, cải lương được gọi là ca kịch vì ở
đây ca kịch giữ vai trò chủ yếu. Là ca kịch chứ không phải là nhạc kịch vì soạn
giả không sáng tác nhạc mà chỉ soạn lời ca theo các bản nhạc cho phù hợp với
các tình huống sắc thái tình cảm.
Như vậy, nói chung về ca nhạc, sân khấu cải lương sử dụng cái vốn
dân ca nhạc cổ rất phong phú của Lục Tỉnh. Trên bước đường phát triển nó được
bổ sung thêm một số bài bản mới (như Dạ cổ hoài lang sau này mang tên Vọng cổ
là một dân ca nổi tiếng của sân khấu cải lương). Nó cũng gồm một số điệu ca vốn
là nhạc Trung Hoa nhưng đã được phổ biến từ lâu trong dân chúng Lục Tỉnh, đã
Việt Nam hóa.
3-Diễn xuất
Diễn viên cải lương diễn xuất một cách tự nhiên, nhất là khi diễn về đề tài xã
hội thì diễn viên diễn xuất như kịch nói. Khác với kịch nói ở chỗ đáng lẽ nói,
diễn viên ca, cho nên cử chỉ điệu bộ cũng uyển chuyển, mềm mại theo lời ca. Dù
không giống như cử chỉ điệu bộ của diễn viên kịch nói, mà vẫn gần với hiện thực
chứ không cường điệu như hát bội.
Cải lương cũng có múa và diễn võ nhưng nhìn chung là những động
tác trong sinh hoạt để hài hoà với lời ca chứ không phải là hình thức bắt buộc.
4-Y phục
Trong các vở về đề tài xã hội diễn viên ăn mặc như nhân vật ngoài đời. Trong
các vở diễn về đề tài lịch sử dân tộc, về các truyện cũ của Trung Hoa, phóng
tác từ những câu chuyện, hay các vở kịch từ nước ngoài thì y phục của diễn viên
cũng được chọn lựa để gợi ra xuất xứ của cốt truyện và của nhân vật, nhưng cũng
chỉ mới có tính là ước lệ thôi chứ chưa đúng với hiện thực.
Âm nhạc
Chúng ta đều biết không có một nền âm nhạc nào không mang tính kế
thừa và phát triển, hai mặt này đi song song với nhau, cùng nằm trong hiện
tượng văn hoá-nghệ thuật qua nhiều thế hệ, bắt gốc từ yếu tố tộc người trong
thời kỳ sơ khai. Nó đã ăn sâu và tác động vào điều kiện tâm-sinh lý của con
người, và mang tính di truyền. Nó là một hiện tượng mang tính qui luật tạo
thành mầm mống cho ngôn ngữ âm nhạc dân tộc. Âm nhạc cải lương cũng không tách
khỏi qui luật này.
Người ta thường nói cải lương xuất phát từ Lục Tỉnh ( Miền nam ),
đó là cách nói rút gọn, nhưng đứng về mặt lịch sử thì nhạc cải lương là một
loại nhạc sân khấu, được phát triển dựa trên phong trào ca nhạc tài tử (phong
trào chơi nhạc không chuyên nghiệp lan rộng khắp Nam bộ thời trước). Loại nhạc
này bắt nguồn từ nền ca nhạc dân gian lâu đời của nước Việt , đồng thời phát
triển với những cuộc di dân về phương Nam của ông cha ta. Cũng những cây đàn
ấy, càng đi khỏi vùng đất Tổ thì càng trở nên linh động với những màu sắc mới
lạ và biến thành một loại hình nghệ thuật độc đáo dân tộc. Có thể nói đó là đức
tính của con người Việt Nam được hun đúc qua những cuộc di dân lớn, đấu tranh
với thiên nhiên khắc nghiệt, vượt qua muôn nghìn khó khăn gian khổ để xây dựng
thôn ấp, phát triển xã hội.
Âm nhạc cải lương chịu ảnh hưởng của hai nền nhạc lớn đã có từ
thời cổ và tồn tại đến bây giờ, đó là nền ca hát dân gian và nền nhạc khí dân
gian. Hai nền nhạc này tạo cho cải lương một phong cách đặc biệt, do đó trong
âm nhạc cải lương, yếu tố ca hát và yếu tố nhạc khí cùng thúc đẩy nhau phát
triển và tạo ra một hình thức đối lập trong nhiều bè, mở đường cho sự nảy nở
của tính chất sân khấu. Tại Miền Nam hiện nay dân chúng chỉ còn được nghe khí
nhạc thuộc loại tế tự (nhạc lễ) còn âm hưởng của nhạc cung đình thì đã thuộc về
dĩ vãng.
Từ khi chữ Nôm bắt đầu xuất hiện thì thơ ca dân gian càng phát
triển, chữ Nôm dùng để sáng tác các bản nhạc. Nhà Lê, ngoài các bậc công hầu
ra, trong hàng sĩ phu phần đông đều có hiểu biết về niêm luật âm nhạc. ở Huế đã
hình thành nền nhã nhạc, yếu tố bác học làm cơ sở cho sự kế thừa và phát triển
của phong trào ca nhạc tài tử Miền Nam.
Nghệ thuật âm nhạc miền Trung dần dần phát triển ra khắp thôn xã
song song với sự phát triển của một vài yếu tố âm nhạc dân gian Trung Hoa.
Phương thức cải biến vật chất thành nhu cầu cần thiết cho con người, ảnh hưởng
khá lớn đến phương thức biểu hiện tư tưởng bằng hiện tượng nghệ thuật. Tài khéo
léo và óc sáng tạo của con người làm thay đổi rất nhiều các loại hình nghệ
thuật phù hợp với thẩm mỹ quần chúng lúc bấy giờ.
Nhạc cải lương được hình thành từ trong lòng người Việt Nam cần cù
và gian khổ, lớn lên trong những thử thách đầy khó khăn nguy hiểm mà con người
đấu tranh để sinh tồn. Nhạc miền Trung khi phát triển vào Nam bộ thì bị mất một
phần đặc điểm, chủ yếu là bị lệ thuộc vào tiết tấu sinh hoạt và ngôn ngữ của
người dân Nam bộ.
Từ khi triều đình nhà Nguyễn, xã hội Miền Nam bị phân hóa nhanh
chóng, sự đổ vỡ có mức độ của ý thức hệ phong kiến trong xã hội Nam Kỳ chủ yếu
là do phương thức sản xuất mang yếu tố tư bản xuất hiện, tư tưởng và tình cảm
con người đã thoát ly dần những tục tập cũ kỹ, lỗi thời. Sự thoái trào của nền
nhạc lễ để nhường cho phong trào của ca nhạc tài tử phát triển từ trong lòng
của nó là một sự kiện rất mới. Phong trào dân ca được quần chúng ưa thích dần
dần phát triển trong toàn Nam bộ và trở thành phong trào ca tài tử. Số người
biết đàn biết ca ngày càng đông, nhất là ở vùng nông thôn, với hình thức nghệ
thuật đơn giản tao nhã như vậy, người nông dân nào cũng có thể học tập được.
Trong khối quần chúng to lớn, sau này đã xuất hiện nhiều nhân tài của nghệ
thuật âm nhạc và sân khấu cải lương. Nhạc tài tử dần dần phát triển về nội dung
lẫn hình thức, tiếp thu thêm những luồng nhạc khác như dân ca địa phương, hò, lý,
nói thơ…đồng thời có một sự cách tân trong toàn bộ nhạc lễ: trước kia nhạc lễ
chỉ là loại khí nhạc, sau khi được cách tân thì trở thành những ca khúc tự sự
với nội dung phản ánh tinh thần của thơ ca truyền thống như: Chinh phụ ngâm,
Cung oán ngâm khúc, Kim Vân kiều, Lục Vân Tiên… Phong trào đó phát triển từ
thành thị đến nông thôn thành nhu cầu thiết yếu của các tầng lớp, kể cả giới
trí thức trong những cuộc liên hoan, hội hè, cưới hỏi và song song với sự phát
triển đời sống vật chất, nhạc tài tử đem đến cho họ một tình cảm mới mẻ.
Phong trào tạo thành những trung tâm như Sài Gòn, Chợ Lớn, Cần
Thơ, Bạc Liêu… Ngoài những cố gắng sáng tạo thêm hình loại khúc thức mới, các
nhà âm nhạc còn khái quát hóa toàn bộ hệ thống điệu thức trong nhạc truyền
thống và phân chia thành các loại hơi chủ yếu như: hơi Bắc, hơi Nam, hơi Oán,
v.v..
Hơi Bắc khái quát các điệu thức mang tính chất trong sáng, vui
khỏe.
Hơi Nam khái quát các điệu thức mang tính chất trang nghiêm và
đồng thời được phân chia thành một số hơi cụ thể như sau: hơi Xuân, hơi Ai, hơi
Ðảo.
Hơi Oán là hơi được sáng tạo sau này, hoàn toàn thoát ly những
hình thức cấu tạo theo kiểu nhạc lễ, đó là hơi thở của cuộc sống thời bấy giờ.
Sự phân chia thành các loại hơi, xuất phát từ các mẫu giai điệu hoặc điệu thức
giai điệu có tác dụng lập thành các mô hình âm thanh, và xếp loại các âm hình
cơ bản (motif) được sử dụng trong quá trình nhạc khúc. Trong thực tế đời sống
hằng ngày của nhân dân ta, chúng được cấu trúc trên nguyên tắc tập hợp và mang
những ý nghĩa cụ thể đã trở thành một tập quán trong sự sáng tạo âm nhạc qua
nhiều thời đại.
Về mặt nghệ thuật, nhạc tài tử trong giai đoạn này đã đóng góp
nhiều yếu tố mới trong đời sống âm nhạc của quần chúng, được bà con nông dân ưa
mến và bảo vệ đã tiến đến một thời kỳ rực rỡ hơn bao giờ hết, mở đầu cho sự
xuất hiện một loại hình nghệ thuật mới, đó là nghệ thuật sân khấu cải lương. Từ
một hình thức ca hát thính phòng của phong trào nhạc tài tử, một bộ phận tách
ra mang tính chất diễn xướng (nói lối, ngâm thơ, ca hát) tức là hình thức ca ra
bộ (vừa ca vừa ra bộ). Như vậy, đứng về mặt nghiên cứu của âm nhạc, chúng ta
thấy có hai phong cách, trong phương pháp diễn tấu nhạc cụ và ca hát, đó là
phong cách tài tử và phong cách cải lương.
Phong cách tài tử: mang tính chất thính phòng, không đông người,
được tổ chức ở trong nhà, công viên, trên thuyền lúc đêm trăng đi sâu vào chiều
sâu của tình cảm, người đàn và hát chủ yếu là để phục vụ người nghe.
Phong cách cải lương: thể hiện tính sân khấu, vì trung tâm của
nghệ thuật diễn xuất là diễn xuất, các bộ môn nghệ thuật khác như âm nhạc, giúp
nó đạt đến một hiệu quả nhất định, hợp thành toàn bộ một hình thức nghệ thuật
sân khấu.
Vấn đề ca hát hoặc diễn tấu nhạc cụ trong cải lương cũng phải mang
tính chất hành động- không như biểu diễn theo phong cách tài tử vì đặc trưng
của sân khấu cải lương là ca hát. Ca hát tài tử và ca hát sân khấu là hai lĩnh
vực khác nhau và trong mỗi lĩnh vực đều có những nghệ sĩ tiêu biểu. Chẳng hạn,
trong ca hát sân khấu cải lương, có những ngôi sao như Phùng Há, Ba Vân, Năm
Châu… và những ca sĩ tài tử nổi tiếng như cô Tư Sang, cô Ba Bến Tre, cô Tư Bé,
Năm Nghĩa…Những tác giả âm nhạc tài tử như ông Sáu Lầu (Cao Văn Lầu), ông Bảy
Triều, những tác giả nhạc sân khấu như các ông Mộng Vân, Bảy Nhiêu, Tư Chơi,
Sáu Hải v v… đã đóng góp nhiều sáng tác mới phù hợp với đà phát triển của nghệ
thuật cải lương, trong đó có bài vọng cổ cho đến bây giờ đã trở thành một chủ
đề lớn về âm nhạc, mà nhiều nghệ sĩ nhờ đấy phát huy một sức sáng tạo và xây
dựng nên sự nghiệp nghệ thuật cho bản thân mình.Nếu như những hạt giống đó
không nảy mầm từ trong lòng dân tộc và nuôi dưỡng của nhân dân qua nhiều thế
hệ, thì nghệ thuật cải lương không thể tồn tại cho đến ngày hôm nay.
Âm nhạc cải lương hơi nhẹ nhàng vì dùng đờn
dây tơ và dây kim, không có kèn trống như hát bội. Có sáu thứ đờn thường dùng
trong điệu cải lương như sau:
1. Đờn kìm: đờn Kìm cũng gọi là “Nguyệt cầm” có hai dây tơ và tám phím.
Tiếng kìm tuy không trong và thanh như tiếng Tranh hay Lục huyền cầm, nhưng
cũng có âm hưởng nhiều nên khi hòa với cây Tranh nghe rất hay. Tùy hơi cao thấp
của diễn viên, đờn Kìm có thể đờn năm dây Hò khác nhau.
2. Đờn Tranh: đờn Tranh hay đờn Thập Lục có 16 dây. Tiếng đờn Tranh được thanh
tao nhờ dùng dây kim và nhấn tiếng có ngân nhiều. Cũng như cây kìm, đờn Tranh
có thể đổi bực dây Hò tùy theo hơi cao thấp của người ca.
3. Đờn Cò: Cây Cò, cũng gọi là đờn Nhị, có hai dây tơ, không có phím và
dùng cây cung để kéo ra tiếng. Ðờn Cò là cây đờn đắc dụng nhất của âm nhạc Việt
Nam. Nó chẳng khác nào cây Violin trong âm nhạc Âu Mỹ. Luôn luôn có mặt torng
hát Bội, Cải lương, nhạc Tài tử,…
4. Đờn Sến: Cây Sến có hai dây tơ và có đủ bậc như cây Banjo, nên đờn ít
nhấn và có nhiều chữ lợ nghe ngộ. Có khi đờn ba dây nghe hơi như đờn Tỳ.
5. Guitare: Cây Guitare cũng gọi Lục huyền cầm hay Tây ban cầm, có sáu dây
kim, nhưng thường đờn có năm dây. Tiếng thanh như đờn Tranh, khi đờn bực cao.
6. Violin: Cây Violin, cũng có tên là Vĩ Cầm, có bốn dây tơ và cung kéo như
đờn Cò. đờnnày dùng phụ họa với cây Guitare hay cây Tranh để đờn Vọng cổ nghe
hay, nhưng ít dùng đờn các bản khác vì tiếng nó kêu lớn làm lấn áp mấy cây đờn
kia.
7. Cây Sáo: Cây hay ống Sáo, hoặc ống Tiêu, cũng có dùng trong điệu Cải
lương, nhưng nó có một bậc Hò, không thay đổi. Thành thử người ta phải theo bậc
Hò bất di bất dịch ấy.
8. Cây Cuỗn: Cây Cuỗn giống như cây Kèn, nhưng không có cái Loa.
Âm điệu
Bài ca Cải lương đặt theo bản đờn, nên kịch sỹ phải tùy âm nhạc, không được tự
do phô diễn hết tài năng của mình như trong điệu hát Bội. Ca dư hơi thì trễ
đờn, còn thiếu hơi dứt trước đờn. Kịch sỹ bị bó buộc trong khuôn khổ nhịp đờn,
dầu có hơi hám nhiều cũng không thể vượt ra ngoài nhịp vì sợ ca lỗi nhịp. Lúc
sau này, trong điệu Cải lương có bản Vọng cổ thêm nhiều nhịp. Bài ca vọng cổ
đặt không ăn sát câu đờn, miễn vô đầu và dứt câu đờn, ca cho trúng hơi, trúng
nhịp. Nhờ vậy, có nhiều kịch sỹ được tự do phô bày hết khả năng của mình.
Một khuyết điểm thứ hai là đương nói chuyện kế bắt qua ca. Trừ một
ít danh ca biết cách “mở hơi” cho câu ca của mình có hứng thú, còn phần đông vô
ca nghe khô khan lã chã lắm, không có mùi vị chút nào. Lỗi ấy một phần do ban
âm nhạc thờ ơ, không thuộc chỗ nào sắp ca đặng giao đờn trước hầu gợi ý cho
khán giả có cảm giác vui buồn trước khi nghe ca, như bên âm nhạc hát Bội.
Cải lương được chỗ ưu điểm là nhờ âm nhạc biết tùy hơi cao thấp
của kịch sĩ để lên dây Hò, nên kịch sỹ ca đúng hơi “thiên phú” của mình không
rán hơi quá như bên hát Bội.
Nguon:tranquanghai.info
